Het is duidelijk dat eenzijdige afhankelijkheid van leveranciers onwenselijk is en om tegenmacht vraagt. Bij Big Tech krijgt deze afhankelijkheid een extra lading, vooral wanneer democratie en rechtsstaat onder druk staan. Denk aan de rol van SpaceX bij het gebruik van satellietgegevens door Oekraïne en Rusland. Of aan de terughoudende Europese reacties op uitspraken van Elon Musk, die feitelijk opereert als lid van de Amerikaanse regering, na inmenging in verkiezingen in Duitsland en het VK. Ook is er aarzeling in Europa om onderzoeken naar de juridische toelaatbaarheid van Amerikaanse tech-praktijken voort te zetten.
Techbedrijven beschikken niet alleen over een verzameling van servers, software en data, maar ook over kennis, talent en marktpositie. Op het gebied van data voorzien burgers, overheden en bedrijven de Artificial Intelligence (AI) systemen van deze bedrijven van informatie met elke handeling, of het nu gaat om een aankoop, een social media-post of de publicatie van een beleidslijn. Dit leidt tot nog meer toezicht op organisaties en individuen voor marketingdoeleinden, verdere productontwikkeling en een toenemende concentratie van economische en politieke macht. De voordelen die Big Tech hiermee binnen handbereik krijgt, zijn onder meer volledige vrijheid van commercieel handelen en een sterke onderhandelingspositie. Dit stelt hen in staat om overheden, werknemers en concurrenten steeds verder te marginaliseren. De discussie over afhankelijkheid van Big Tech krijgt bovendien een extra dimensie in het licht van de vraag of de Verenigde Staten nog wel als een betrouwbare bondgenoot kan worden beschouwd.
Europa vs. Big Tech
In theorie kunnen alternatieven voor Big Tech-producten ontwikkeld worden, zoals overheids-technologieplatforms in de vorm van datacenters en e-commerceplatforms die democratische waarden waarborgen. Toch lijkt het momenteel onvoorstelbaar om de benodigde middelen en innovatiekracht te mobiliseren voor de implementatie van voorzieningen zonder Amerikaanse technologie. In Europa maken beperkte middelen, versnipperde innovatiefondsen en een andere bedrijfscultuur dit vrijwel onmogelijk. In de VS domineren inmiddels bedrijven zoals Qualcomm, IBM, Apple, Google en Microsoft in patenten, terwijl in Europa sinds 2000 alleen Bayer de plek van BASF heeft ingenomen in het rijtje Siemens, Bosch, Ericsson, en Philips. Ofwel: we maken betere wasmachines en air-fryers.. Het blijven afnemen van Amerikaanse technologie is dus onontkoombaar.
Europese regelgeving erkent de grote waarde van innovaties van Big Tech, aangezien bepaalde platforms een verankerde en duurzame positie innemen in het verbinden van zakelijke gebruikers en eindgebruikers. Maar wanneer Big Tech bedrijven en hun technologie van vitaal belang zijn voor de samenleving, is het gerechtvaardigd om waarden van de democratische rechtsstaat toe te passen op hun functioneren. Een moreel appel zou de regulering kunnen versterken, bijvoorbeeld door de digitale diplomatie van de EU te ondersteunen, zoals zichtbaar in de Europese Digital Markets Act en de Digital Services Act.
Ook Big Tech heeft uiteindelijk belang bij stabiele samenlevingen waarin overheden problemen oplossen op een manier die voor hen gunstig is, zoals het handhaven van een stabiele internationale orde, het beschikbaar houden van onderwijs, infrastructuur en gezondheidszorg, sociale cohesie, het aanpakken van klimaatverandering en het waarborgen van energievoorziening. Het is zelfs aannemelijk dat een nieuwe generatie Big Tech-bestuurders anders tegen de wereld aankijkt dan de huidige. Het handhaven van regels is daarbij cruciaal, en ook private partijen kunnen hierin een rol spelen. Zo oordeelde een Duitse rechter op 6 februari in een zaak aangespannen door burgerrechtenbewegingen in de context van de Duitse parlementsverkiezingen van 23 februari, dat X op basis van de DSA per direct toegang moet geven tot data voor het opsporen van inmenging in verkiezingen
Overheden kunnen hun invloed uitoefenen in hun relatie met leveranciers. Een voorbeeld hiervan is een geheime opdracht van het Britse Ministerie van Binnenlandse Zaken aan Apple in januari van dit jaar. Apple werd gevraagd om onbeperkt toegang te geven tot versleutelde data in cloudopslag wereldwijd, zodat wetsovertreders beter aangepakt konden worden. Eerder had Apple zich verdedigd door nota bene te verwijzen naar een uitspraak van het Europese Hof van de Rechten van de Mens over privacy.
In Nederland volgt de Rijksoverheid het paradigma van het ‘Huis van Thorbecke’ voor digitalisering, waarbij iedere overheidsorganisatie op zichzelf staat. Volgens NL Digital, een collectief van 600 ICT-bedrijven, ontbreekt het politieke partijen aan een duidelijke visie op digitalisering en overheidsorganisatie. Het integreren van besturing en het inperken van de autonomie van departementen zou de Rijks-ICT-doelen sneller kunnen realiseren, samen met het bedrijfsleven.
Krachten bundelen noodzakelijk
Het is duidelijk dat de afhankelijkheid van Big Tech niet zonder gevolgen is en dat het noodzakelijk is tegenmacht te organiseren. Dit kan worden bereikt door het bundelen van krachten, bijvoorbeeld door effectieve regulering, strikte handhaving en het inzetten van invloed door gezamenlijke afnemers. Door samen op te trekken kunnen overheden en bedrijven voorwaarden stellen die de publieke belangen beschermen en voorkomen dat de macht van Big Tech onbeperkt blijft. Het is essentieel om een balans te vinden tussen innovatie en democratische waarden, waarbij gezamenlijke actie de sleutel is.
Door Marcel van Kooten, Consultant IT-strategie en Governance bij Highberg & Hans Koolen, CEO van NUB3S.